Sự khác biệt giữa di tích và di sản
Trước tiên, tôi muốn làm rõ sự khác biệt giữa hai khái niệm di tích và di sản. Nếu là di tích, ta cần bảo tồn nguyên vẹn. Còn di sản - nhất là di sản đô thị thì không thể đặt vấn đề bảo tồn nguyên vẹn được. Bởi vì, di sản đô thị là công sức, động cơ, lịch sử, văn hóa sống động và di sản đô thị; sống và tồn tại biến đổi theo thời gian, theo thời đại. Khu vực Hồ Gươm nay là di sản đô thị có nhiều ý nghĩa về về kiến trúc, về quy hoạch, về xã hội văn hóa đô thị.
Di sản Hồ Gươm không thể dừng lại ở một chỗ, để tồn tại ý thì nó phải biến đổi, thay đổi thích ứng với thời gian, thời đại sẽ quyết định nó tồn tại như thế nào. Nếu là thời đại có cách nhận thức, hay ứng xử văn hóa, Hồ Gươm sẽ vừa được bảo tồn với tất cả những giá trị lịch sử văn hóa hiện hữu còn lại và trải qua một quá trình thích ứng. Hồ Gươm phải chịu sự cải tạo, chịu sự biến đổi thích ứng, nhất là thích ứng với thời gian, nhu cầu của thời gian, nhu cầu của thời đại.
Chúng ta phải thích ứng và phải quen rằng tất cả những giá trị đó không thể bảo tồn ứng đọng được như với di tích mà phải chấp nhận những cái đó là phải hòa nhập với cuộc sống ngày hôm nay. Những di sản đô thị mà chúng ta muốn gìn giữ lâu dài cho mai sau thì chúng ta phải kết hợp giữ gìn, bảo tồn với công cuộc phát triển – thuật ngữ dùng gần đây nhất là phát triển tiếp - có kế thừa có sự hiện hữu ngày hôm nay và trông về tương lai.
Giá trị cốt lõi
Mấy chục năm nay hoặc lâu hơn nữa, Hồ Gươm đã thay đổi rất nhiều cấu trúc của phố xá xung quanh khu vực này. Tuy vậy, Hồ Gươm vẫn còn giữ lại những giá trị cốt lõi, cơ bản. Đó là, Hồ Gươm không có cái gì là quá đồ sộ, không có cái gì là quá chính quy, không có cái gì là quá to lớn, không có cái gì là quá vĩ lệ, hoành tráng; không có đường phố lớn, không có trục đường lớn, tất cả đều rất là vừa phải, nhỏ bé trên nền tảng Hồ Gươm rộng 3,5ha. Tất cả phố, phường Hà Nội xưa lẫn phố phường Hà Nội thời cận đại đều được bố cục, sắp xếp, cộng sinh sống với nhau hồ nho nhỏ này, không có sự tranh chấp với nhau.
Kiến trúc thế kỷ XIX đến thời Pháp thuộc và đến nay đều hoà quyện với nhau. Giá trị nổi bật nhất là sự hòa quyện về kiến trúc hồ, đường bao quanh hồ, mặt phố, đường phố theo thuật ngữ tôi hay dùng là “chuyển hóa mềm trung gian”, uyển chuyển từ phố ta sang phố tây, từ nước sang đất, sang đường, mặt phố; không có gì tạo nên sự thách thức, tương phản. Chính cái đó tạo nên một khuôn mặt, tạo ra một phần hồn của khu vực Hồ Gươm, làm nó hấp dẫn, quyến rũ chứ không hấp dẫn bằng sự đồ sộ nguy nga như ở các đô thị khác trên thế giới.
Chúng ta tiếp cận với khu vực Hồ Gươm là phải đi từ yếu tố đó, xem đó là xuất phát điểm của công cuộc bảo tồn, phát triển, tiếp nối cải tạo, chỉnh trang, nâng cấp hiện đại hóa. Đương nhiên, chủ trương quy hoạch, cải tạo nâng cấp khu vực Hồ Gươm phải theo những bước, trình tự nhất định, những sự can thiệp, đầu tư phải rất là liều lượng hóa.
Cải tạo, chỉnh trang Hồ Gươm phải đảm bảo được sự cân đối giữa nước, mặt đất và rặng cây, đường xá để không có sự xê dịch, giữ được sự hòa quyện, cân bằng, an nhập, công sinh. Can thiệp mạnh đến khung cảnh Hồ Gươm là một việc mang tính “giải phẫu”, phá bỏ, giải toả công trình không làm đẹp cho hồ, làm biến dạng và mất tính tổng thể của hồ. Phải hiểu rất kĩ hình thái học đô thị để xem cái gì cần dứt khoát phải bỏ đi, cái gì cần dung thứ để lại tu sửa nâng cấp cải tạo, để cái tổng thể Hồ Gươm vẫn hài hòa.
“Hàm cá mập” không phải di sản
Hiện nay, thành phố Hà Nội đặt vấn đề giải tỏa tào nhà ở trên quảng trường đường Đông Kinh - Nghĩa Thục mà xã hội quen gọi tên là “Hàm cá mập”. Tôi không hiểu tên gọi này từ đâu ra, nhưng từ khi nó xuất hiện thì người tạo ra nó đã suy nghĩ rất nhiều để tạo ra một hình ảnh mới đóng góp cho khung cảnh ngày nay của Hồ Gươm bằng cách là tạo ra một sự tương phản.
Từ năm những năm 90 của thế kỷ XX, công trình này được xây dựng cũng có rất nhiều đồng nghiệp của tôi các nhà chuyên môn khác đã phản ứng nó, coi như đây là một sự phá vỡ cái mối liên kết giữa khu phố cổ và khu vực Hồ Gươm, tạo ra sự khác biệt quá mạnh mẽ.
“Hàm cá mập” đã tồn tại hơn 30 năm nay, chúng ta thành quen rồi nhưng đừng nhầm gọi nó là di sản. Nhìn một cách khách quan thì đây là sự can thiệp quá mạnh, hơi to tát. Cho nên, việc dỡ bỏ nhà "Hàm cá mập" nên làm và nên mở rộng quảng trường Đông Kinh - Nghĩa Thục. Mở rộng bao nhiêu là vấn đề khác. Hồ Gươm không chấp nhận những không gian quá lớn, bởi nếu mở rộng quá tạo ra sự vênh vang, thách đố, phá vỡ không gian nhuần nhuyễn.
Tôi nghĩ, với khu vực Hồ Gươm, phố cổ Hà Nội nên can thiệp ở dạng là nhỏ nhẹ, khiêm nhường. Chúng ta phải hiểu, văn hóa Hà Nội là văn hóa nhỏ nhẹ nên việc dỡ bỏ nhà “Hàm cá mập” là nên làm. Nhưng không gian Hồ Gươm không chấp nhận không gian quá lớn. Bản thân Hồ Gươm rộng 3,5ha, nếu mở rộng quá sẽ tạo ra một sự tương quang, một sự thách đố phá vỡ không gian nhuần nhuyễn. Cải tạo một số không gian Hồ Gươm là việc cần thiết, nên làm. Các cơ quan điện lực sát trụ sở UBND TP không đặc sắc, không làm đẹp cho Hồ Gươm thì có thể nên dỡ bỏ.